تپه های کنار صندل جیرفت

در قلب دشت حاصلخیز هلیل‌رود، جایی در نزدیکی شهر کنونی جیرفت در استان کرمان، رازی سر به مهر از دل خاک سر برآورده است: محوطه باستانی کنار صندل. این مکان شگفت‌انگیز، چیزی نیست جز بقایای یک شهر باستانی و مرکز تمدنی کهن که جهان باستان‌شناسی آن را با نام “تمدن جیرفت” یا “تمدن هلیل‌رود” می‌شناسد و قدمت شکوهمندش به هزاره سوم پیش از میلاد، یعنی حدود پنج هزار سال پیش، بازمی‌گردد.

نگاهی به موقعیت و ساختار این شهر گمشده

کنار صندل، با فاصله‌ای حدوداً ۳۰ کیلومتری از جنوب جیرفت، در پهنه‌ای وسیع و مستعد برای زندگی بالیده است. این محوطه باستانی از دو تپه اصلی و برجسته تشکیل شده که باستان‌شناسان آن‌ها را “کنار صندل شمالی” و “کنار صندل جنوبی” نام‌گذاری کرده‌اند. این دو مرکز مهم، که حدود دو کیلومتر از یکدیگر فاصله دارند، توسط گورستان‌ها و مناطق مسکونی گسترده‌ای احاطه شده بودند. اهمیت کشف این تمدن به حدی است که بسیاری از باورهای پیشین درباره خاستگاه تمدن و شهرنشینی را به چالش کشیده و ثابت کرده است که فلات ایران، به‌ویژه کرانه‌های جنوب شرقی آن، یکی از کانون‌های اصلی زایش و شکوفایی تمدن‌های نخستین بوده است.

کاوش در تپه‌های اسرارآمیز کنار صندل

• کنار صندل جنوبی: این تپه، با ابهت و ارتفاع بیشتر خود، میزبان سازه‌ای خشتی و عظیم بوده که بسیاری از پژوهشگران آن را بقایای یک زیگورات یا معبدی بزرگ و مرکزی می‌دانند. تصور کنید بنایی دو طبقه با پایه‌ای به ابعاد تقریبی ۴۰۰ در ۴۰۰ متر و ارتفاعی بیش از ۳۰ متر که روزگاری مرکز توجه آیینی مردمانش بوده است!
• کنار صندل شمالی: این تپه نیز داستان سازه‌ای خشتی، بزرگ و پیچیده را در دل دارد که شاید دژی مستحکم، کاخی پرشکوه یا مرکزی برای اداره امور تجاری و شهری بوده است. عظمت این سازه نیز خود گواهی دیگر بر وجود جامعه‌ای سازمان‌یافته و قدرتمند است.

پرده‌برداری از گنجینه‌های مدفون

داستان کشف این تمدن، خود نیز شنیدنی است. در اوایل دهه ۱۳۸۰ خورشیدی، پس از وقوع سیلاب و متأسفانه، دست‌درازی حفاران غیرمجاز، اشیاء باستانی بی‌نظیری از این منطقه نمایان شد که توجه جهانیان را به خود جلب کرد. این رویداد، سرآغازی بود برای کاوش‌های علمی و نظام‌مند به رهبری باستان‌شناس برجسته، دکتر یوسف مجیدزاده. حاصل این کاوش‌ها، یافته‌هایی حیرت‌انگیز بود:

• جادوی سنگ کلوریت: بدون شک، شاخص‌ترین هنر مردمان این تمدن، در ظروف و اشیاء زینتی ساخته شده از سنگ کلوریت با نقوشی فوق‌العاده دقیق و هنرمندانه تجلی یافته است. این نقوش، دنیایی از تصاویر انسان، حیوانات نمادین چون مار، عقرب و شیر، موجودات اساطیری و صحنه‌هایی از زندگی و آیین‌ها را به نمایش می‌گذارند. شگفت‌انگیزتر آنکه مشابه این اشیاء در سرزمین‌های دوری چون بین‌النهرین و آسیای میانه نیز یافت شده که نشان از شبکه ارتباطی گسترده این تمدن دارد.
• سفالینه‌های باستانی: انواع سفال‌های ساده و منقوش، روایتگر داستان زندگی روزمره و مهارت صنعتگران آن دوران هستند.
• مهرها و اسرار تجاری: کشف مهرها و اثر مهرهای گوناگون، از وجود نظامی اداری، مفهوم مالکیت و تجارتی سازمان‌یافته حکایت دارد.
• خطی از هزاره‌های گمشده: شاید هیجان‌انگیزترین یافته، کشف چندین لوح گلی با نوعی خط نوشتاری است که هنوز رازهایش به طور کامل گشوده نشده. برخی این خط را کهن‌تر از خط میخی سومری دانسته و آن را “خط ایلامی هندسی” یا “خط جیرفتی” نامیده‌اند؛ کشفی که می‌تواند تاریخچه ابداع نگارش را دگرگون سازد.
• معماری پیشرفته: بقایای دیوارهای عظیم خشتی، اتاق‌ها، راهروها و پلکان‌ها، نشان از دانش بالای معماری و شهرسازی در این تمدن دارد.

تمدن جیرفت؛ طلوعی دیگر از فلات ایران

تمدن جیرفت، هم‌دوره و شاید حتی کهن‌تر از تمدن‌های نام‌آشنای بین‌النهرین و ایلام، چون نگینی مستقل و درخشان در فلات ایران شکوفا شد. یافته‌ها نشان می‌دهد که این تمدن، روابط تجاری و فرهنگی گسترده‌ای با همسایگان دور و نزدیک خود، از بین‌النهرین و دره سند گرفته تا کرانه‌های عمان، داشته است. برخی پژوهشگران، از جمله دکتر مجیدزاده، این تمدن را با سرزمین افسانه‌ای و ثروتمند “آراتا” که در کتیبه‌های سومری از آن یاد شده، یکی می‌دانند؛ فرضیه‌ای که بر جذابیت این تمدن افزوده است.

کنار صندل امروز و فردا

کاوش‌ها در کنار صندل همچنان ادامه دارد و هر یافته جدید، پنجره‌ای تازه به سوی این تمدن شگفت‌انگیز می‌گشاید. برای علاقه‌مندانی که مشتاق دیدن این عظمت از نزدیک و لمس تاریخ کهن این مرز و بوم هستند، برنامه‌ریزی یک تور جیرفت و بازدید از محوطه باستانی و موزه جیرفت که بخشی از این گنجینه‌ها را در خود جای داده (در کنار موزه ملی ایران در تهران)، تجربه‌ای فراموش‌نشدنی و آگاهی‌بخش خواهد بود. کنار صندل، نه تنها یک محوطه باستانی، بلکه گواهی زنده بر خلاقیت، هنر و پیشتازی مردمان ایران‌زمین در سپیده‌دم تاریخ است.